Przywilej na statku to instytucja polskiego Kodeksu morskiego, ale występuje też w wielu obcych systemach prawnych.
Przywilej gwarantuje pierwszeństwo zaspokojenia roszczeń związanych ze statkiem morskim, przed większością innych należności. I to nawet przed hipoteką morską.
Wierzytelności uprzywilejowane
Wierzytelności uprzywilejowane zostały szczegółowo wypisane w Kodeksie morskim.
Są to w kolejności zaspokojenia:
Ciekawostką jest, że taka lista uprzywilejowanych wierzytelności znajduje się także w Konwencji o przywilejach (Bruksela 1926). I z tego powodu przywilej na statku służy również w innych krajach, które podpisały Konwencję.
Państwa – strony konwencji mogą jednak nadać przywilej także innym wierzytelnościom, które nie zostały wymienione w Konwencji.
Reguły pierwszeństwa
Wierzytelnościom uprzywilejowanym służy pierwszeństwo zaspokojenia z przedmiotu statku morskiego.
Oznacza to, że jeśli na statku zabezpieczonych jest wiele wierzytelności z różnych tytułów to te, które są objęte przywilejem, zostaną zaspokojone w priorytetowej kolejności. Dopiero po ich zaspokojeniu nastąpi zaspokojenie innych wierzytelności, w tym zabezpieczonych hipoteką morską. Ma to znaczenie szczególne, gdy po przeprowadzeniu postępowania egzekucyjnego ze statku morskiego nie uda się zgromadzić sumy potrzebnej do zaspokojenia wszystkich roszczeń.
Może zdarzyć się tak, że w ramach jednej grupy uprzywilejowanych wierzytelności znajduje się więcej niż jedna należność. Wówczas w pierwszej kolejności zostanie zaspokojona wierzytelność powstała przy okazji ostatnie podróży statkiem morskim z którego prowadzona jest egzekucja. Jeśli zaś wiele wierzytelności powstało podczas tej samej podróży, to wtedy każda z nich zostanie zaspokojona proporcjonalnie.
Przywilej wygasa na ogół po upływie roku od jego powstania. Jednak, jeśli chodzi o umowy zawarte przez kapitana – wygasa od już po upływie 6 miesięcy.
Prawo rzeczowe
Przywilej na statku jest tzw. ograniczonym prawem rzeczowym. Oznacza to tyle, że służy on uprawnionemu z tytułu przywileju bez względu na to w czyich rękach aktualnie znajduje się statek.
Jeśli uprzywilejowana wierzytelność powstała pod rządami konkretnego armatora i właściciela statku to ich zmiana (np. poprzez sprzedaż statku) nie wpływa na to, że wierzytelność ta nadal jest zabezpieczona na tym konkretnym statku.
Tym samym – uprawniony z tytułu przywileju może dochodzić wierzytelności uprzywilejowanej od każdorazowego właściciela statku.
W przeciwieństwie do innych praw zastawniczych przywilej na statku nie musi być ani nigdzie ujawniony (chociażby w rejestrze okrętowym czy też w innym agregatorze danych), ani zamanifestowany (choćby przez przejęcie rzeczy przez uprawnionego).
Przywilej na statku to niezwykle silne prawo służące uprawnionemu z tytułu uprzywilejowanej wierzytelności:
- uprawniony nie musi zgłaszać swojej wierzytelności do żadnego z rejestrów,
- zabezpieczenie jest skuteczne wobec każdorazowego właściciela statku.
Postępowanie egzekucyjne
Zaspokojenie roszczenia z tytułu przywileju na statku odbywa się ramach postępowania egzekucyjnego.
Oznacza to, że wierzyciel dla zaspokojenia swoich roszczeń musi uzyskać tytuł egzekucyjny wydamy przez sąd. Przed wydaniem takiego tytułu sąd przeprowadzi postępowanie, które rządzi się swoimi regułami.
Co ciekawe postępowanie będzie przebiegać w trybie przewidzianym dla egzekucji z nieruchomości, mimo że statek nieruchomością nie jest. Oczywiście związane jest to przede wszystkim z jego znaczną wartością (czasem wielokrotnie większą o niejednej nieruchomości).
Prawo przewiduje również specjalną kolejność zaspokajania wierzycieli w takim postępowaniu.
Przywilej na statku (wspólnie z hipoteką morską) umieszczony został w tzw. czwartej grupie egzekucyjnej.
Oznacza to, że pierwszeństwo nad przywilejem na statku będą miały wierzytelności z pierwszych trzech grup egzekucyjnych, a są to w kolejności:
Po zaspokojeniu należności z tych tytułów zaspokojeniu podlegają wierzytelności zabezpieczone przywilejem na statku.
Natomiast wśród roszczeń z dalszych grup egzekucyjnych (które podlegają zaspokojeniu dopiero po przywilejach na statku) znajdują się chociażby: hipoteka morska, należności podatkowe czy należności tytułem wynagrodzenia za pracę przewyższające wcześniej wspominane.
Jak można zauważyć część wierzytelności z pierwszych trzech grup egzekucyjnych pokrywa się z wierzytelnościami uprzywilejowanymi.
Dla przykładu:
W takich sytuacjach wierzyciel korzysta z najwyższego priorytetu.
Zwykle będzie tak, że jeśli jakaś wierzytelność jest zarówno uprzywilejowana, jak i znajduje się w pierwszych trzech grupach egzekucyjnych, to zaspokojenie nastąpi w ramach wcześniejszych grup.
Ma to o tyle znaczenie, że nie ma wtedy zastosowania zasada zgodnie z którą pierwszeństwo zaspokojenia mają wierzytelności z podróży późniejszej nad wierzytelnościami wcześniejszymi. W takim wypadku wierzytelności należy zaspokoić proporcjonalnie.
Zastosowanie
O instytucji przywileju na statku powinni pamiętać zarówno uprzywilejowani, inni wierzyciele jak i nabywcy statku morskiego.
A jeśli okaże się, że nabywca nabył statek obciążony przywilejem to będzie musiał poddać statek egzekucji lub spłacić przywilej – oczywiście nabędzie tym samym roszczenie regresowe od zbywcy statku, jednak wyegzekwowanie regresu może być niezwykle trudne (tym bardziej, że już wtedy nie służy nabywcy żaden priorytet zaspokojenia). Wobec tego przy konstruowaniu umowy sprzedaży statku morskiego w interesie nabywcy będzie odpowiednie zabezpieczenie się na tę okoliczność.
Ryzyka w całości nie da się wyeliminować, ale w umowie można zawrzeć chociażby oświadczenie zbywcy o tym, że statek nie jest obciążony przywilejem
